اختلالات مرتبط با مواد به مجموعه‌ای از اختلالات روانی گفته می‌شود که در آن فرد به مصرف یک یا چند ماده مخدر، الکل، دارو یا رفتار اعتیادآور مانند قمار وابسته شده و نمی‌تواند از آن اجتناب کند این اختلالات باعث می‌شوند که فرد در زمینه‌های جسمانی، روانی، اجتماعی و حرفه‌ای با مشکلات و عوارض جدی روبه‌رو شود.
براساس کتاب تشخیصی و آماری اختلالات روانی (DSM-5)، اختلالات مرتبط با مواد به ۱۱ دسته تقسیم می‌شوند که عبارتند از:
- الکل
- کافئین
- کانابیس
- هالوسینوژن‌ها
- مواد استنشاقی
- اوپیوئیدها
- داروهای آرام‌بخش، خواب‌آور و ضد اضطراب
- استیمولانت‌ها
- تنباکو
- قمار
- ماده‌های دیگر یا ناشناخته
برای هر دسته از این مواد یا رفتارها، سمپتوم‌های خاصی برای تشخیص اختلال در نظر گرفته شده است. برخی از سمپتوم‌های عمومی که در بسیاری از اختلالات مرتبط با مواد دیده می‌شوند عبارتند از:
- تحمل به ماده یا رفتار، به این معنا که فرد برای رسیدن به همان حس لذت بخش نیاز به مقادیر بیشتر یا فعالیت‌های شدیدتر دارد
- علائم ترک، به این معنا که فرد هنگام قطع یا کاهش مصرف یا فعالیت، با واکنش‌های جسمانی یا روانی نامطلوب روبه‌رو می‌شود
- ناتوانی در کنترل مصرف یا فعالیت، به این معنا که فرد بسیار بیشتر یا طولانی‌تر از آنچه قصد دارد، استفاده یا شرکت می‌کند
- صرف زمان زیاد برای تأمین، استفاده یا بازسازی از ماده یا رفتار
- کاستن چشمگیر از فعالیت‌های حرفه‌ای، تحصیلی، خانوادگی، تفریحی یا اجتماعی به خاطر استفاده یا فعاليت
- ادامه استفاده با وجود آگاهي به عوارض جسماني يا رواني ناسي از آن
برای درمان اختلالات مرتبط با مواد، روش‌های مختلفی وجود دارد که بسته به نوع ماده یا رفتار، شدت اختلال و وضعیت فرد انتخاب می‌شوند. برخی از روش‌های درمانی عبارتند از:
- درمان دارویی، به این معنا که فرد با استفاده از داروهای جایگزین، کاهش یا قطع تدریجی مصرف یا فعالیت را انجام میدهد. همچنین داروهایی برای کنترل علائم ترک یا کاهش هوس استفاده یا فعاليت نیز مورد استفاده قرار می‌گیرند
- درمان رفتاری، به این معنا که فرد با استفاده از روش‌های روان‌شناختی مانند درمان شناختی-رفتاری، درمان خانوادگی، درمان گروهی، درمان تحریک پذیرش و تعهد و غیره، الگوهای فکری و رفتاری خود را تغییر داده و با علل و پیامدهای استفاده یا فعاليت روبه‌رو می‌شود
- حمایت اجتماعی، به این معنا که فرد با حضور در گروه‌های حمایتی مانند آلکولیک‌های ناشناس، قماربازان ناشناس، نارکوتیک‌سوءمصرف‌کنندگان ناشناس و غیره، از تجربه‌ها و پشتیبانی دیگر افراد مشابه خود بهره می‌برد
اطلاعات بیشتر در مورد ۱۱ مورد اختلال مرتبط با مواد :
- اختلال مصرف الکل: این اختلال زمانی رخ میدهد که فرد به صورت مکرر و زیاد الکل مصرف کند و نتواند از آن خودداری کند. این اختلال باعث می‌شود که فرد در زمینه‌های جسمانی، روانی، اجتماعی و حرفه‌ای با مشکلات و عوارض جدی روبه‌رو شود. برخی از عوارض جسمانی شامل آسیب به کبد، قلب، مغز، سیستم گوارش و سیستم عصبی هستند. برخی از عوارض روانی شامل افسردگی، اضطراب، خشم، تحریک‌پذیری و اختلالات خواب هستند. برخی از عوارض اجتماعی شامل تنش در روابط خانوادگی، دوستانه و عاطفی، کاهش عملکرد شغلی و تحصیلی، بروز جرم و تصادفات هستند.
- اختلال مصرف کافئین: این اختلال زمانی رخ میدهد که فرد به صورت بسیار زیاد و منظم کافئین مصرف کند و نتواند از آن خودداری کند. کافئین یک ماده محرک است که در قهوه، چای، شکلات، نوشیدنی‌های انرژی‌زا و برخی داروها یافت می‌شود. استفاده بالا از کافئین باعث می‌شود که فرد با علائم جسمانی و روانی نامطلوب روبه‌رو شود. برخی از علائم جسمانی شامل تپش قلب، لرزش دستان، سرگیجه، سردرد، تعرق و دستگاه گوارش هستند. برخی از علائم روانی شامل نگرانی، استرس، بد خلقی، تحرک زائد و ناتوانی در خوابیدن هستند.
- اختلال مصرف کانابیس: این اختلال زمانی رخ میدهد که فرد به صورت مکرر و زياد كانابيس (حشيش يا چاراس) استفاده كند و نتواند از آن خود داري كند. كانابيس يك ماده توهم زا است كه باعث تغيير در حالات خلقي، حسي و شناختي فرد مي شود. استفاده بالا از كانابيس باعث مي شود كه فرد در زمينه هاي جسماني، رواني، اجتماعي و حرفه اي با مشكلات و عوارض جدي روبه رو شود. برخي از عوارض جسماني شامل آسيب به ريه ها، كاهش سيستم ايمني، اختلال در توليد هورمون ها و باروري هستند. برخي از عوارض رواني شامل كاهش حافظه، تمركز و يادگيري، افسردگي، اضطراب، توهم و روان پريشي هستند. برخي از عوارض اجتماعي شامل كاهش عملكرد شغلي و تحصيلي، بروز جرم و تصادفات، اعتماد به نفس پايين و انزوا طلبي هستند.
- اختلال مصرف هالوسینوژن‌ها: این اختلال زمانی رخ میدهد که فرد به صورت مکرر و زیاد هالوسینوژن‌ها (قارچ‌های سیاه‌کار، LSD، کتامین و غیره) استفاده کند و نتواند از آن خودداری کند. هالوسینوژن‌ها موادی هستند که باعث تغییر در حس‌های بینایی، شنیداری، لامسه‌ای، مزه‌ای و بویایی فرد می‌شوند. استفاده بالا از هالوسینوژن‌ها باعث می‌شود که فرد در زمینه‌های جسمانی، روانی، اجتماعی و حرفه‌ای با مشکلات و عوارض جدی روبه‌رو شود. برخی از عوارض جسمانی شامل تپش قلب، فشار خون بالا، تعرق زیاد، لرزش عضلانی، تشنگی شدید و سکته مغزی هستند. برخی از عوارض روانی شامل تحریک‌پذیری، نگرانی، ترس، گیجی، دلیریوم، توهم و روان پریشی هستند. برخی از عوارض اجتماعی شامل کاهش عملکرد شغلی و تحصیلی، بروز جرم و تصادفات، دور شدن از خانواده و دوستان و خطر خودکشی هستند .
- اختلال مصرف مواد استنشاقی: این اختلال زمانی رخ میدهد که فرد به صورت مکرر و زياد مواد استنشاقي (چسب، گازولين، لاك يا داروهاي استنشاقي) استفاده كند و نتواند از آن خود داري كند. مواد استنشاقي موادي هستند كه باعث تغيير در حالات خلقي و شناختي فرد مي شود. استفاده بالا از مواد استنشاقي باعث مي شود كه فرد در زمينه هاي جسماني،
- اوپیوئیدها گروهی از داروهایی هستند که با تقلید از ترکیبات طبیعی موجود در گیاه خشخاش، بر روی گیرنده‌های اعصاب مغز و ستون فقرات اثر می‌گذارند. این داروها معمولا برای کاهش درد، تولید لذت و خواب آوردن استفاده می‌شوند. اما استفاده نادرست یا بلندمدت از آن‌ها می‌تواند باعث اعتیاد، سمیت و مرگ شود. برخی از نمونه‌های این داروها عبارتند از: مورفین، هروئین، کدئین، فنتانیل و ترامادول.
- داروهای آرام‌بخش، خواب‌آور و ضد اضطراب گروهی از داروهایی هستند که با تاثیر بر روی سیستم عصبی مرکزی، باعث کاهش استرس، نگرانی، ترس و بی‌قراری می‌شوند. این داروها معمولا برای درمان اختلالات روانی مانند اضطراب، هراس، وسواس و افسردگی تجویز می‌شوند. اما استفاده نادرست یا بلندمدت از آن‌ها می‌تواند باعث عوارض جانبی، تحمل، وابستگی و عزلت شود.
- برخی از نمونه‌های این داروها عبارتند از: بنزودیازپین‌ها (مانند والیوم، زانکس و آتیوان)، آنتیدپرسان‌ها (مانند پروزاک، زولفت و سفرال) و بتابلاکرها (مانند تنورمین، ایندرال و سکترال)
- استیمولانت‌ها گروهی از داروهایی هستند که با تحریک سیستم عصبی مرکزی، باعث افزایش هوش، تمرکز، حافظه، هشیاری و فعالیت جسمانی می‌شوند. این داروها معمولا برای درمان بعضی اختلالات رفتاری مانند ADHD (افزایش توجه/کمبود توجّه) ــــــــــــــــــــــــــــــــ یا نارکولپسی (خواب‌آلودگی شدید در طول روز) استفاده می‌شوند. اما استفاده نادرست یا بلندمدت از آن‌ها می‌تواند باعث اختلالات قلبی، فشار خون، اضطراب، روان‌پریشی و اعتیاد شود برخی از نمونه‌های این داروها عبارتند از: کوکائین، متامفتامین، آمفتامین، متیلفنیدات و کافئین.
- تنباکو گیاهی است که برگ‌های خشک شده آن برای تدخین، جویدن یا استنشاق استفاده می‌شود. تنباکو حاوی نیکوتین است که یک ماده محرک و اعتیادآور است. مصرف تنباکو می‌تواند باعث کاهش استرس، افزایش هوش و بهبود خلق و خو شود. اما مصرف بلندمدت تنباکو می‌تواند باعث سرطان ریه، دستگاه تنفسی، دستگاه گوارش و دستگاه تولیدمثل شود. همچنین مصرف تنباکو می‌تواند باعث بروز بیماری‌های قلبی، سکته مغزی، دیابت و زخم معده شود .
- قمار هر نوع فعالیت یا بازی است که در آن شخص یا گروه به شانس خود اعتماد می‌کند و پول یا چیز دیگر را رهان می‌کند. قمار ممکن است به صورت حضوری یا آنلاین انجام شود. قمار ممکن است باعث تحریک هورمون دوپامین در مغز شود که باعث لذت و خوشحالی می‌شود. اما قمار همچنین ممکن است باعث اختلالات روانشناسی، فقر، خانواده‌شکستگی و جرم شود .
